ในโลกออนไลน์ทุกวันนี้ เรามักได้ยินคำว่า “ตัวแม่” หรือ “ตัวมัม” อยู่บ่อย ๆ เป็นคำที่ใช้ชมคนเก่ง โดดเด่น หรือมีอิทธิพลเกินใคร เวลาที่เราเรียกใครว่า “แม่” จึงไม่ได้หมายถึงผู้หญิงผู้ให้กำเนิด หรือเลี้ยงดูเพียงอย่างเดียวตามพจนานุกรมอีกต่อไป
ในบทสนทนาสมัยนี้ “แม่” ยังทำหน้าที่เป็นคำสรรพนามเรียกบุคคลอีกคนหนึ่ง ทั้งในเชิงให้เกียรติและเพื่อสร้างสีสัน เช่น แม่ค้าขายของเรียกลูกค้า ผู้ให้บริการเรียกผู้รับบริการ หรือเพื่อนเรียกกันเองแทนชื่อ การใช้เช่นนี้บางครั้งก็ดูอบอุ่นและสนิทสนม แต่ถ้าใช้กับคนที่ไม่รู้จักบางทีก็อาจสร้างความรู้สึกแปลก ๆ ให้ผู้ถูกเรียกได้เหมือนกัน
รากความหมายของคำว่า “แม่”
หากมองย้อนไปในประวัติศาสตร์สังคมเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ จะพบว่าสังคมในอดีตยกย่องผู้หญิงให้เป็นผู้นำทั้งทางสังคมและทางจิตวิญญาณ ผู้หญิงเป็นหัวหน้าเผ่า เป็นหมอผี เป็นผู้ประกอบพิธีกรรม และยังเป็นผู้ครอบครองทักษะงานช่าง ศิลปะ และวัฒนธรรม
ดังนั้น “แม่” จึงไม่ได้หมายถึงเพียงผู้ให้กำเนิดแต่หมายถึง “ผู้เป็นใหญ่”
อาจารย์สุจิตต์ วงษ์เทศ อธิบายว่า “แม่” หมายถึงหัวหน้า หรือผู้มีอำนาจ คำนี้มีรากร่วมกับหลายภาษาในวัฒนธรรมอุษาคเนย์ (เช่น ในภาษาพม่า “อะเม” หรือ “เม” ภาษาเขมร “แม” หรือ “กุนแม”) และคำว่า “เมีย” ก็อาจมีรากที่เคลื่อนมาจากคำว่า “แม่” เช่นกัน เราจึงเห็นเห็นคำนี้นำหน้าในคำที่สื่อถึงสิ่งสำคัญ เช่น
- แม่น้ำ-สายน้ำหลักที่หล่อเลี้ยงชีวิต
- แม่ทัพ-ผู้นำทัพ ผู้บัญชาการ
- แม่เหล็ก-สิ่งที่ดึงดูดของรอบตัว
“มารดา” ในบาลี รากศัพท์และความหมาย
คำว่า “มารดา” มีรากศัพท์บาลีจากคำว่า “มาตา” “มาตุ” หมายถึงผู้ให้กำเนิด หรือผู้รักบุตรโดยธรรมชาติ
ตามคำอธิบายของ นาวาเอกทองย้อย แสงสินชัย (ผู้ประพันธ์กาพย์เห่เรือ เพื่อใช้ในขบวนพยุหยาตราชลมารค) ระบุว่า
- “มาตา” (มา-ตา) มาจากรูปเดิมคือ “มาตุ” (มา-ตุ) ซึ่งมีรากศัพท์มาจาก
(1) มานฺ (ธาตุ = รัก, ทะนุถนอม) + ราตุ ปัจจัย : มานฺ > มา > ม + ราตุ > อาตุ = มาตุ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รักบุตรโดยธรรมชาติ”
(2) ปา (ธาตุ = ดื่ม) + ตุ ปัจจัย, แปลง ป ที่ ป เป็น ม (ปา > มา): ปา + ตุ = ปาตุ > มาตุ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังบุตรให้ดื่มนม”
มาตุ + สิ (วิภัตติ) แปลง > อุ กับ สิ เป็น อา = มาตา ซึ่งใช้ในภาษาไทยว่า “มารดา” หรือ “มารดร”
นอกจากนี้ บาลียังมีคำอื่น ๆ ที่หมายถึงมารดาอีก เช่น
(1) อมฺพา, อมฺมา
(2) ชนนี, ชนิกา, ชเนตฺตี
(3) โทหฬินี
(4) มาตุ, มาตา, มารดา
(5) สุหทา
(6) โตเสนฺตี, โปเสนฺตี
คำเหล่านี้ปรากฏใน มาตาปิตุปฏฺฐานกถา หนึ่งใน มงคล 38 ประการ ที่กล่าวถึงการบำรุงบิดามารดาว่าเป็นมงคลชีวิต นำไปสู่ความเจริญก้าวหน้า
ศึกษาคำศัพท์บาลีเพิ่มเติมได้ที่ “พระบาฬีลิปิกรม แปลลำดับบาฬีเป็นไทย” พจนานุกรมภาษาบาลี-ไทย ที่รวบรวมศัพท์ภาษาบาลีไว้จำนวนมาก แบ่งออกเป็น 3 ภาค ภาคหนึ่ง ตั้งแต่ตัว อ ถึงตัว ฆ ภาคสองตั้งแต่ตัว ณ ถึง พ และภาคสาม ตั้งแต่ตัว ภ ถึง ฬ
จากผู้หญิงในอุษาคเนย์ สู่ “ตัวแม่” บนโซเชียล
แม้ต่อมาสังคมชายเป็นใหญ่จะเข้ามากดทับบทบาทผู้หญิง แต่ความสำคัญของผู้หญิงไม่เคยถูกลบจากรากวัฒนธรรม และเมื่อสังคมยุคใหม่เริ่มตั้งคำถามต่อโครงสร้างนี้ โดยเฉพาะในศตวรรษที่ผ่านมา แนวคิดเรื่องเพศและอำนาจก็ถูกปลดล็อกเพื่อตอบสนองความเท่าเทียม
ไม่แปลกที่ “แม่” จะถูกนำกลับมาใช้อย่างแพร่หลาย ในฐานะสัญลักษณ์ของพลัง ความเก่ง และความโดดเด่น โดยเฉพาะในหมู่คนรุ่นใหม่และชุมชน LGBTQ+
คำว่า “ตัวแม่” “ตัวมัม” กลายเป็นคำแสลงที่ใช้ยกย่องคนที่มีความสามารถสูง หรือมีเอกลักษณ์เฉพาะตัวบางครั้งก็มีการประยุกต์เป็นคำใหม่เพื่อสร้างอรรถรสในบทสนทนา เช่น “ตัวมารดา” (ยกระดับจากตัวแม่) “ตัวสูตินารีเวช” “ตัวคลอดบุตร” (ยกระดับไปจากตัวมารดา) ซึ่งอาจฟังดูเวอร์แต่ก็แฝงไว้ด้วยการยกย่องเชิงขำขัน
อ่านเพิ่มเติมเกี่ยวกับความสำคัญของผู้หญิง ในฐานะกลุ่มคนที่เป็นพลังสำคัญในการขับเคลื่อนทางการเมือง สังคม และวัฒนธรรมตั้งแต่อดีตถึงปัจจุบัน ผ่านบทบาท “แม่” และ “เมีย”
ดูรายละเอียดที่: พิพัฒน์ กระแจะจันทร์, บรรณาธิการ ; สุจิตต์ วงษ์เทศ และคนอื่น ๆ. (2559).
พลังผู้หญิง แม่ เมีย และเทพสตรี : ความจริง และภาพแทน. สำนักวิชาการและมาตรฐานการศึกษา สำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน.
Call No: [TAIC] 99117
“แม่” คำนี้เต็มไปด้วยความหมาย
เราอาจบอกได้ว่า “แม่” เป็นมากกว่าคำเรียกผู้ให้กำเนิด แต่คือภาพสะท้อนของอำนาจ ความรัก และความผูกพันที่สังคมให้คุณค่ามาอย่างยาวนาน
ไม่ว่าบริบทจะเปลี่ยนไปอย่างไร “แม่” ก็ยังคงทำหน้าที่เดิมเสมอ เป็นคำที่เปล่งออกมาด้วยความรู้สึกยกย่อง ให้เกียรติ และบางครั้งก็แฝงด้วยความอบอุ่นสนิทใจ และนี่อาจเป็นเหตุผลว่าทำไม “แม่” จึงยังคงเป็นหนึ่งในคำที่ทรงพลังที่สุดในภาษาไทยจนถึงทุกวันนี้
อ้างอิง:
พิพัฒน์ กระแจะจันทร์, บรรณาธิการ ; สุจิตต์ วงษ์เทศ และคนอื่น ๆ. (2559).
พลังผู้หญิง แม่ เมีย และเทพสตรี : ความจริง และภาพแทน. สำนักวิชาการและมาตรฐานการศึกษา สำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน.
https://library.car.chula.ac.th/record=b2131691
